رعد و برق از نگاه ابن سينا

چکيده
 

از رسالة اسباب الرعد و البرق ابن سينا يک نسخة خطي در کتابخانة آستان قدس مقدس مشهد مقدس موجود است. ما در اين مقاله کوشيده ايم ضمن ارائه متن منقح عربي اين رسالة کوتاه، تحليل مختصري نيز از آن به دست دهيم. اين تحليل را ما با شکل ارائه داده ايم تا به فهم و درک آن کمک نمايد.
در اين رساله ابن سينا نخست به علل پيدايش رعد اشاره مي کند و آنگاه دلايل پيدايش برق را مطرح مي نمايد. سرانجام شرايط ايجاد آنها را با هم توضيح مي دهد.
کليد واژه ها ابن سينا، رعد، برق، صاعقه، سرعت نور، سرعت صوت.
مقاله اي که اينک از نظر خوانندگان مي گذرد. رعد و برق را از نظر ابن سينا مورد بحث قرار مي دهد.
در اينجا بايد يادآور شد که نظريات فيلسوف بزرگ ايراني دربارة اين پديدة آسماني هيچگونه پشتوانه علمي ندارد و با اکتشافات علمي روز نمي خواند. تنها مطلب درست آن همانا تقدم برق بر رعد است؛ که آن هم با همه اهميت آن بر پيشينيان پوشيده نبوده است.
البته ايرادي که بر مطالب ابن سينا وارد است، اين نيست که چرا وي نتوانسته پرده از راز رعد و برق برگيرد، بلکه اشکال در آن است که مطالبش از حدس و گمان فراتر نمي رود. آن روش دقيق علمي که در آثار نورشناسي دانشمند معاصرش ابن هيثم دربارة پديده هاي مشابه به ويژه نور ماه مشهود است در اين اثر يافت نمي شود.
همانگونه که مي دانيم اين روش علمي است که دانشمندان را در کشف پديده هاي طبيعت راهبر مي باشد. روش علمي نيز مبتني بر تجربيات آزمايشگاهي است. تا بدينوسيله حدس يا هيپوتز به يک نظريه علمي تبديل شود. نظرياتي که ما در رسالة خلاء فارابي و نيز مقالة ضوءالقمر ابن هيثم شاهد آن هستيم.
البته بايد يادآور شد که ابن سينا برخلاف ابن هيثم و يا بيروني يک دانشمند تجربي نيست، بلکه فيلسوف ذهن گراي مشائي است که با روش استقرا چندان ميانه اي ندارد.
به هر حال اهميت رسالة ابن سينا دربارة رعد و برق تنها در آن است که وي عقايد مردم زمانش را در اين باره بازگو مي کند و ما با خواندن اين مطالب متوجه مي شويم که علم براي رسيدن به شکل کنوني آن چه مراحل دشواري را گذرانده است.

تحليل رساله ابن سينا
 

رسالة اسباب الرعد و البرق ابن سينا که نسخة خطي آن در کتابخانة آستان قدس موجود است همانگونه که از عنوانش پيداست پيديدة جوّي رعد و برق را مورد بررسي قرار مي دهد. که ما خلاصة آن را به شکل زير تشريح مي کنيم:
ابن سينا در رسالة خود نخست علل رعد و سپس عوامل برق را برمي شمارد.

1ـ علل پيدايش رعد
 

فيلسوف بزرگ چند علت براي پيدايش رعد مي شمارد که عبارتند از:

1ـ1ـ برخورد دو ابرِ توخالي
 

او مي نويسد: «ممکن است که رعد بر اثر برخورد دو ابر توخالي به وجود آيد، همانطوري که از تلاقي دو دست در حالي که کف آنها خالي باشند، صداي بلندي توليد مي شود».

1ـ2ـ برخورد «باد» و «ابر»
 

بوعلي سينا مي نويسد: «ممکن است صداي رعد نتيجه ورود باد به حفره هاي ابرهاي توخالي باشد. همانطوري که از ورود باد در شکافها و مکانهاي تنگ صدا توليد مي شود».

1ـ3ـ افتادن جسمي داغ و آتشين در داخل ابري سرد
 

بوعلي در اين باره مي نويسد: «ممکن است رعد بر اثر فرود جسمي داغ و آتشين در درون ابري سرد حاصل شود. همانگونه که به هنگام دخول آهن تافته در آب سرد در آهنگري، صدايي از آن برمي خيزد».

2ـ علل پيدايش برق
 

ابن سينا در اين بخش نيز چند علت براي پيدايش برق مي شمارد که اهم آن از قرار زير است:

2ـ1ـ برخورد ناگهاني دو «ابرِ بزرگ»
 

او مي نويسد: «ممکن است برخورد ناگهاني و شديد دو ابر بزرگ موجب پيدايش برق شود. چنانچه ديده مي شود وقتي بعضي از اجسام صلب به اجسام صلب ديگري به شدت برخورد مي کنند از آنها آتش بيرون مي جهد».

2ـ2ـ اصطکاک تدريجي دو «ابر»
 

او مي نويسد: «ممکن است اصطکاک تدريجي دو ابر برق را پديد آورد کما اينکه ديده مي شود براي توليد آتش از چوب، آنقدر آن را مي سائيد تا جرقه زند. اما مشخص نيست که آيا هواي درون چوب عامل اين شعله است و يا در چوب اجزايي از آتش موجود است که به هنگام سائيدن از آن خارج مي شوند».
شايد درون ابرها نيز چنين کاري صورت گيرد. يعني آتش ذخيره شده در آنها به هنگام برخورد با يکديگر دفع شده و برق را به وجود آورند.
پس از اين توضيحات فيلسوف رعد و برق را در آن واحد نيز شرح مي دهد و در بيان مقايسه سرعت اين دو مي نويسد: «در بيان آنکه چرا برق زودتر از رعد درک مي شود بايد گفت که اين عمل از مشاهده شخصي که از فاصله اي دور ضربه اي توليد مي کند، قابل توجيه است ما نخست اين شخص را مي بينيم آنگاه صداي ضربه را مي شنويم».
اينها نکات برجسته رسالة ابن سينا دربارة رعد و برق بودند. نکاتي که جز بيشتر بودن سرعت برق بر سرعت رعد فاقد هرگونه پشتوانه علمي اند.
بايد تا قرن هجدهم ميلادي يعني زمان بنجامين فرانکلين صبر نمود تا پرده از راز اين پديده آسماني برگرفته شود. در آن زمان است که رعد و برق نتيجة يک تخليه الکتريکي ابرها معرفي مي گردد.

پی نوشت ها :
 

*مرکز نجوم آستان حضرت عبدالعظيم
 

منبع:نشريه پايگاه نور شماره 28